Àлла (әңгіме)
Қорада жаңа шабылған балауса шөп пен атбас талшынның иісі аңқиды. Ахияр ең тәтті сезімдерін оятқан осы хош иісті құшырлана жұтқанда көкірегін шаттық пен ләззат, шексіз бақыт сезімі кернегендей болды. Қожайынын жазбай танитын шетен қорадағы ат та кісінеп қоя берген. Ахияр жылқының бұлан мойнынан сипап, түрпіленген қолын күлтеленген жібектей қалың жалына салды. Сол екен, тамыр-тамырына ыстық қан жүгіріп, өн-бойын билеп алған сезімнен Ахияр еріксіз шаттана күліп жібергенін байқамай да қалды. Àлла (биенің осындай оғаш аты бар болып шықты) адам сияқты оның қуанышын түсінгендей, өзінің етене жақындығы мен адалдығын көрсеткісі келді ме, әйтеуір жұп-жұмсақ жылы еріндерін қожайынының көптен бері ұстара тимеген бетіне еркелей тақап, жанаса берді.
Кенет Ахиярдың көзі Алланың ақыл мен мұң тұнған жанарымен түйісті. Кеудесіне лап етіп құйылған ыстық сезімнен жүрегі аузына тығылған еркек, дереу жанарын тайдырып әкетті. Дәл қазір ол үшін осы есті жануардан артық қымбат та, жанын сөзсіз-ақ түсінетін жақын да жан жоқ…
Тек Ахиярдың туған ауылы Тіресліде ғана емес, мишәр татарлары қоныс тепкен барлық ауылдарда да төрт түліктің ішінде жылқының орны бөлек. (Айтпақшы, Тіреслі ауылының атауы, кейбір ауыл өлкетанушылары топшылағандай, «тірес» – «көң, тезек» сөзінен емес, жергілікті халыққа аса қыңыр әрі қырсық мінезі үшін жабысып қалған намысқа тиетін «тіреспе» деген лақаптан келіп шыққан.) Отызыншы жылдары, шаруалардың бәрін күшпен мәжбүрлеп колхоздарға әкеліп тыққанда, сырттай қарағанда мордвалар сияқты сұсты, чуваштарға ұқсаған қыңыр тіреслілік жігіттер жандарынан артық көретін көк боз және торы ала биелерінен, жүрдек желісті және төзімді шобыр аттарынан айырылғанда еңіреп жылаған деседі. Иленген сапалы қайыс пен былғарыдан жасалып, алтын-күміспен өрнектелген ер-тұрман мен ат әбзелдерін «ортақ меншік» деген жаңа жүйеге өз қолдарымен тапсырғанда, тіпті қайғыдан қан жұтқан. Ер қанаты – ат деп білген жігіт үшін бұдан асқан қорлық бар ма?! Сол кезде жаңа биліктен түңілген халық бәріне қолын бір сілтеп, басы ауған жаққа босқан. Еркек кіндіктілердің дені Мәскеу қайдасың деп тартып отырып, алып шаһарда кейбіреуі – аула сыпырып, енді біреулері – теміржолда жүк тиеп күнелтті. Жұмыс іздеп тентіреп кеткен шаруалар ешқандай қара жұмыстан жиіркенген жоқ. Бәлкім… басқа амалы болды ма… өйткені Ресейде ауыр бейнет тек татарлардың маңдайына жазылған… Ағаш шауып, дайындап өзен арқылы жөнелтіп отыратын лашмандар, кеншілер, жүк тиеушілер, қайыстарды иығына салып алып кеме сүйреуші бурлактар, тас қашаушылар…
Барлық мишәрлар секілді тіресліліктер де бұрыннан қысқа соғымдық жылқы байлайды (қысы қатал келетін өңірдің халқы мұртын майламаса да, ұртын толтырып жейтін соғым дайындап алуға тырысады). Алайда Кеңес өкіметі күшейіп, қара бұқараға салынған салық көлемі ұлғайған сайын (тіпті алма ағашы үшін де салық салған), ауыл халқына бара-бара соғымға жылқы түгіл, қой союдың өзі арманға айналды. Сұрапыл соғыс кезінде «ет» деген сөз мүлде ұмытылып, қараша халық қолынан келгенше картоп, көкпек, басқа да жеуге жарамды шөп-шалаңмен жан сақтады. Бірте-бірте қазы-қарта, жал-жая және жылқы етінен жасалатын басқа да тағамдарды дайындау мүлдем ұмыт болды. Артынан өкшелеп жеткен «тоқырау» жылдары (әлдебір есалаңның себебінен әлгі жылдар осылай аталып кеткен) ауыл халқының жағдайы әсте-әсте жақсарып, тіреслілік жігіттер қолдарына ара мен балта алып, орыс ауылдарын кезіп «шабашка» іздеуге кетті. Олар үй, мал қора, шошқа қора салып (орыстардың өздері қара жұмысқа қол былғамайды, ол да дұрыс, әйтпесе Ресейге
татарлардың керегі не?), құрылысқа араласып, кәдімгідей ақша тауып жүрді. Қыс таяғанда біздің «шабашниктер» ауылға оралып, құралақан қайтпай бір-бір жылқыдан жетектеп келді. Айтпақшы, жылқы жайлы жұмыс берушімен алдын ала келісіп алатын. Егер тапқан ақшасы жылқы алуға жетпесе, нағыз мишәр ешқашан ол жұмысқа қол ұрмайды.
Ерте ме, кеш пе, бәрі де өз орнына келеді емес пе. Міне, қазір қанша жылқы ұстаймын десең де – өз еркің. Бәріне рұқсат бар. Бүгінде Тіреслінің әрбір ауласындағы қорада жылқы кісінейді. Жігіттер бұрынғыдай жылқыларды түнгі жайылымға айдап шығып, орманның шетінде от жағып отырады. Үйдің іргелігіне жантайған салдамды еркектер темекісін бұрқыратып марқая қарайды, әрине жылқы жай ғана кісінесе – жүрегіңді қуаныш кернеп, қара жолдың үстін адуынды тұяқтарының дүбірімен дүрсілдете жөнелгенде – көңіліңе қанат біткендей шалқып-тасып, масаттанудың өзі бір ғанибет емес пе! Е-е, жылқының аты – жылқы екен ғой! Демек, өмір зая кетпеген екен, мишәрдің жаны да жай тапқан.
Ахияр да ел қатары жат жұрттан жылқы алып келді. Перм жеріндегі Орда ауылында (орыстарға мал қора салып берді) байталды ұзақ таңдап еді, жаңылмаған екен. Àлла деген ерекше аты болмаса, жануар өте ақылды, көнбіс болып шықты. Ахияр бір жыл бойы шыдамдылық, мейірімділік танытып, сол атының асты-үстіне түсіп бәйек болып, арбаға жегіп үйретті. Жеңіл әрі мығым арбаны да өз қолымен жасап алды, доғасы да иілген, қалған ат әбзелдері үшін ерінбей Қазанға барып келді.
Ауылда Ахиярды көп адамдар ұната бермейді. Шеттеп өмір сүріп, ешкіммен араласпайды, бір-екі ауыз сөз айтқанын естімейсің, тек басын изеп амандасқаны болмаса. Биесінің атын естігенде кемпірлер сол иықтан түкіріп, жас келіншектер аң-таң болып сандарын соғатын. («Аллà» – татар тілінде «құдай» деген. – Ауд. еск.) Еркектер де алғашында зығырданы қайнап, кіжірейіп жүрді. Байталға мұндай атты сонау Перм облысында берген, иесі Алла Пугачеваға өлердей ғашық болса керек. Әсілі, жылқының атын бірінші буынға екпін салып айту керек қой, бірақ татарлардың орыс тілінің заңдылығына түкіргені бар. Ахияр кәрі-құртаңның күбір-сыбырынан қорықпайды, шайтан дей ме, кәпір дей ме, өздері білсін, тілдері сала құлаш. Тек бір мәрте ауылдың жындысы Дерми елдің көзінше, тура дүкеннің алдында соңғы буынға екпін салып «Ахияр Аллàсын айғырға апарды» деп тарс еткізсін. Құдды бір ардақты нәрсені қорлағандай естілді құлаққа! Ахияр Құдайға тіл тигізгісі келмейді, алайда ел аузына қақпақ бола алмайсың. Содан байталға басқа есім беріп те көрді. Дымы құрығанша, күніне жүз рет: «Шырайлы, Шырайлы» деп құдайдың зарын қылса да, биесі үйреншікті атын естімегенше басын бұрып та қарамайды. Мал иесіне ұқсамаса арам өледі. Алланың қыңырлығы Ахиярдың өзінен де асып түскендей.
Аяғымен сәл итере салғаны сол еді, жартылай күңгірт қораның есігі сыртқа қарай қисайды. Күннің жарық сәулесінен көзін қолымен көлегейлеген Ахияр сыртқа шығып, кілемдей жайылған жасыл қазтабанның үстімен асықпай жүріп, үйге қарай бет алған. Іші шұрылдап барады. Дастарқан басына жайғасқан ол алдымен нанның ұсақтарын жеңімен шетке сыпырып салып, жұдырықтай пиязды қабығынан тазалап, тұз сеуіп, наның тіліміне қойды да, қытыр-қытыр шайнап, құшырлана асай бастады.
Көзі бергі бұрыштағы өрмекшінің торына түсті: қара ноқаттардың арасында жабысқақ тордан құтылуға ұмтылған шыбын өршелене ызылдайды. Бірақ бар күшін салып жұлқынған сайын, одан бетер шырмалады. Ахияр осы бір өмір мен өлім арасындағы арпалыстан біраз уақытқа дейін көзін ала алмай отырып қалғанын өзі де байқамай қалды. Орнынан тұра бергені сол еді, үстелдің астында жатқан бос бөтелкелерді аяғымен қағып кетіп, саңғыр-сұңғыр етіп қоя берді.
Сөйтіп май сіңген жастығын сәл ғана ысырып, пештің жанындағы жиналмаған төсегіне құлай кетті.
Әйелі кеткелі бері ештеңеге зауқы жоқ. Бұлай болары әу бастан-ақ аян еді. Бір өзінің басынан өткен жоқ. Тіреслінің еңбекке жарамды ер азаматтарының көбі шетте жұмыс істеп, басқаша айтқанда, орыс ауылдарына құрылысқа жалданып кететін. Кейбіреулері сол жақта жалғыз басты әйелдердің қолына кіріп, тыныш қана өмір сүре берді. Сөйтіп, балалы да болып жататын. Дегенмен ауылдағы отбасын ұмытпайды. Ай сайын тиын-тебенін жіберіп, картоп егетін немесе жинайтын уақыт келгенде үйлерінен хабар алып кетеді. Кейде заңды әйелдерінің жылы қойнында қысты өткізеді әупірімдеп. Орыс әйелі болса алыста, бір шетте, аса мән берудің қажеті не. Кейде сойдауылдай жас әрі бойдақ жігіттер де уақытша әйелдердің қойнына кіріп алады да, біржола сол жақта қалып кетеді. Әттең, шұқып-шұқып жіберсең, солардың дені ауылдың ең келбетті әрі еңселі жігіттері боп шығады… Ахияр да Орда ауылында Валя есімді қызбен бас қосты. Па-ах, шіркін, орыс қатынның құшағы қандай ыстық еді! Ахияр Валяның құшағына тұңғиыққа батқандай сүңгіп, қайтып шыға алмай қалды. Кейде, таңғы бесте жұмысқа шыққанда алдында кездескен бағандар мен қоршауларға маңдайын соғып жүрген күндер де болды-ау.
– Үйленейікші, – бір күні Валентинаның өзі ұсыныс жасады. – Мына құрып кеткір шабашканы қоясың, бригадаларыңнан кетесің, әне, Петр Степанович те ертең-ақ көлік руліне отырғызам деп тұр. Өзіңе қарашы, құр сүлдерің қалды. Нағыз құлсыңдар ғой! Сау адам өстіп сіңірін үзе ме… Үйленсек, адам сияқты өмір сүреміз, сен де біздің қатарымызға қосыласың.
Ол кезде Ахияр ата-анасын жерлеген-ді, сондықтан орыс қызына үйлендің деп сынап-мінеп, бажылдайтын адам болмады. Туған ауылында да сарғайып күткен қимасы күтіп тұрған жоқ. Сол себепті жүрегі аса қалап тұрмаса да, Валентинаның ұсынысын қабыл алды.
– Бірақ менің ауылымда тұрамыз, – деп өз шартын қоя салды. – Қара шаңырақты қаңыратпаймын, ол жақта сарайдай кең үйім бар.
– Барамыз, барамыз, – жымиған Валя жігітті сабасына түсірді. – Бір-бірімізді сүйсек, мен үшін қай жерде тұрсақ та – бәрі жаннат. Ол да Ресейдің жері ғой…
Сол кезде Ахияр болашақ жары бетіне тік келмегеніне өте қуанған еді. Уыздай келіншектің ақбауыр сары сазандай былқылдаған толық денесін құшағына қысып, бақыттан бал-бұл жанған жүзін іш көйлегінің ойығынан сыртқа тепкен тырсиған қос анарының ортасына басып, тәнінің ауыз қуыратын иісін жұтып ұзақ жатты.
Тойды думандатып жасады, көп адам жиылды. «Қызғаныштан іштері күйсін, татарға байға тиді деп мені бұрыш-бұрышта өсектегендердің тілі кесілсін, жарқыратып той жасайық», – деді үзілді-кесілді қалыңдығы. Тойға Петр Степанович те келді. Құрметті қонақ ретінде төрде отырды. Алғашқы тілекті де өзі айтып, Валяны жер-көкке сиғызбай мақтады көп, Ахиярды да тілге тиек етті: «Саша сияқты жігіттер бізге өте қажет. Үйлерің балаға толып, колхозға жарамды жаңа жұмысшылар өніп-өссін». Жылы лебізінің дәлелі ретінде колхоздың атынан жас жұбайларға екі торай да сыйлады.
Ахиярдың туған ауылына кететін болып келіссе де, үйренген жерден бірден қозғалу оңайға соқпады. Барғанмен не істейді? Тұрақты жұмыс жоқ, жалданып істесе – алатыны көк тиын. «Аздап ақша жинап алайық, сосын кетеміз, – Ахияр өзінше осылай шешті. – Ақшаң болса барлық жерде күн көре аласың».
Тойдан кейін ол бригадасына оралмай, колхозға жүргізуші болып кетті. Айлығы тәп-тәуір, кейде көлік шанағының түбіне бірдеме «жабысады», әйтеуір. Кейін ұлдары туылды. Ахияр нәрестеге Тимур деген есім бергісі келген еді, Валя еш келіспей қойды. Аузын да ашқызған жоқ, бәрін өзі келістіріп қойған екен: «Ұлымызды Петр деп атайық! Петр Степановичтің құрметіне…Төраға бір марқайып қалсын, бәлкім, кіндік әкесі болуға да келісер. Амалдап өмір сүру керек қой, Саша…» Үнемі соңғы шешімді Валя қабылдайтынына еті үйреніп кеткен Ахияр жұмған аузын ашпады. Дегенмен, оның ойынша, Тимур деген есім екі жаққа да жарасымды сияқты – татарлар да, орыстар да қазір мұндай есімді қоя береді… «Осыдан елге табаным бір тисін, есімін өзгертіп алармын, — деп өз-өзін жұбатып қояды. – Сол кезде Валя да қырсықпайды».
Кішкентай Петя тәй-тәй басып жүре бастады, Валя болса көшу туралы есіне де алмайтын болды. Ол аздай, Ордада Ахиярдың ауылдастары салған жаңа үйді сатып алмақшы. Соның шаруасымен әлектеніп, Валя Петр Степановичке жиі жолығатынды шығарды… Соңғы уақыт Петяның кіндік әкесі екеуі ажырамас досқа айналды, тіпті араларынан қыл өтпестей. Үнемі оңашаланып бірдемені сыбырласып, ауыз жаласып… Енді төраға да бұлардікіне жиі-жиі бас сұғатын болды, кіндік баласына бірде жейде, бірде шалбар алып келіп… Мұндай қамқорлыққа наразы болып көрші енді, сондықтан баласын шоқындырғанда да Ахияр ләм-мим демеді. Енді мұндай ұсақ-түйекке мүлдем көңіл бөлмейтін де болды. Күйеуі келгенде дастарқан жаюлы, әйелі төсекте күтсе – бұдан асқан бақыт бар ма еркекке.
Ол осылайша ойлайтын… Алайда уақыт өте әйелінің бұның сөзін елең қылмауы, бәрін бір өзі билеп-төстейтіні қитығына тие бастады. Келе-келе жылдар бойы ішінде қордаланған наразылық ашу мен ызаға айналған. Соңғы кезде «қайындағы күйеуден – қарғылаған тазы артық» деген марқұм анасының сөзін жиі есіне алатын болып жүр.
Ауылдастарын да сирек көретін болды. Бұл оның онсыз да жаралы жанын өткір пышақпен тілгілегендей. Бірде Ахияр олардан хабар алғысы келді. Демалыс күні «тентек су» салынған сөмкесін қолтықтап, жерлестерін іздеп кетті. Ауылдастары да құшақ жая қарсы алды оны. Сол кеште емен-жарқын отырып, Ахияр айызы қанғанша татарша сөйледі. Масайып қалған бригада «ақсүйегі» (қарапайым балташылықпен айналыспай, тек ағаш-есік жасайды) Али ақсақал бәсең, дірілдеген даусымен халық әнін сызылтты:
Тұлпарды жайдым көкке кеп,
Көгалдың дәмін татсын деп.
Өлсем де жырым – мәңгілік,
Жүректің жырын төксін көп…
Ахиярдың көзі жасаурап, кеңірдегінен қарлыққан даусы шықты… Осылай өліп кетсе де, артынан ән түгіл, сөзі де қалмайды… Аты да… Мұнда бәрі Саша деп кетті. Саша, Саша…
– Үйлеріңнен Петр Степанович шықпайтын болып алыпты, – бригадир Рафәкім Ахиярға жалт қарады. – Валяңмен ым-жымы жарасқан-ау деймін…
Ахияр жүзіне мысқылды күлкі үйірілген бригадирден көзін алмай, әңгіменің жалғасын күтті. Алайда Рафәкім бос қылжақты созғысы келмесе керек, жылдам сағатына қарап:
– Жатайық, ертең күнтізбеде орыстың мерекесі жоқ шығар, сірә…
Рафәкімнің сөзі Ахиярға қорғасын қамшыдай тиді, кенет жүзі түнеріп, ол да үйіне жинала бастады.
– Қайда ләйіліп жүрсің?! – ашуға булыққан әйелі ысқырынып долдана бастап еді, көздері күйеуінің қаһарлы жанарымен түйісіп, мүдіріп қалды. Валя ақылды әйел, еркек атаулының «берік қамалын» қай кезде еркелеп, аймалап, қай кезде алқымынан қысып алуды біледі. Бекер ызаландырудың қажеті не, жанды жеріне тигенде мына момын татар не бүлдіретінін кім білсін… Үндеместен үйдей бәле шығады…
– Ауылға кетеміз! – ызалы Ахияр шорт кесті.
– Жарайды, жарайды, – әйелі жылдам келісті. Иә, оттай бер, таңертең тұрасың да, түк болмағандай жұмысыңа кетесің, деген ойын бүгіп қалды. Алайда Ахияр таңмен тұрып, бір бақыраш мұздай суды сіміріп алды да, қайта төсегіне келіп жатты. Ызадан түнерген бет-әлпетін көргенде Валяның жаны шығып кетті.
– Жетер! – күйеуі барқ етті. – Жұмысқа аяғымды да баспаймын, жинал, ауылға кетеміз.
Әйелі барынша райынан қайтарғысы келіп, жылап-сықтап, жалынып, тіпті жанжал шығарса да, пайдасы болмады. Ахияр тіресіп тұрып алды. Қырсық мишәр ақырын жолға дайындала бастады. Кешкісін Петр Степанович басқармаға шақырып жатыр деген суыт хабар жетті.
– Тамыр-ау, кетем дегенің не? – төраға есіктен кіргеннен бастырмалата жөнелді. – Сен сабаңа түс, тағы бір ойлан, бәрін таразыла. Ауылыңда онсыз да жұмыс жоқ, жігіттерің осында тер төгіп, жанталасып жүр. Саған не жетпейді, сонда? Қарның тоқ, уайымың жоқ. Тағы не керек? Қаласаң ертең-ақ жабдықтаушы етіп тағайындайын? Түрлі іссапарларға барасың, әлемді шарлайсың…
Бірақ Ахияр бекер тіреслілік емес қой. Олардың басына бір ой сап етті ме – бітті, райынан қайтара алмайсың. Мұны төраға да түсінсе керек. Бетін тыржитып қолын бір сілтеді де, ашуланып «Ақымақ!» деп теріс айналды. Бөлтірікті қанша асырасаң да, тауға қарап ұлиды дегенсіп.
Амал қанша, Валяға да көніп, күйеуімен бірге кетуге тура келді. Үйдің керек-жарағы мен ұсақ-түйек мүлкін төрағаның көлігіне тиеп, Верещагино қаласына – теміржол стансасына жол тартты. Сол жерден Соликамскіге баратын пойыздың селкілдек вагондары орнынан ырсылдап қозғалып, тасырлатып-түсірлетіп туған жерге қарай тарта жөнелді…
Валя татар ауылының өмір салтына еш көндіге алмай-ақ қойды. Алғашында орыс келінмен орысша әңгіме-дүкен құрғысы келіп, табалдырығын тоздырған қызыққұмар көрші қатындар, кейін Ахиярдың үйіне мүлде бас сұқпай қойды. Валяның өзі олармен кекірейіп сөйлесетін, ал мектептен соң орысшаны затымен ұмытқан көрші әйелдер онымен еркін, ақтарылып сөйлесе алмады. Орыс келінді алдымен мәжбүрлеп егістік басына қызылша жекелеуге, сосын картоп түптеуге шығармақшы да болған, алайда ол тәкаппарлана миығынан күліп: «Мен колхозшы емеспін, медбикемін!» демесі бар ма. Ахияр бұған тек лажсыз қолын сілтеді. Ауылдың медпунктінде бұны күтіп тұрған бос орын қайдан болсын.
Бір күні Ахияр жұмыстан келсе, әйелі шабаданын жинап, баласын киіндіріп, есікте тұр екен.
– Сен өзің біл, ал біз енді бұл жерде қала алмаймыз, – әйелі дауыс салып жылай бастады. – Қанша кетейік деп жалынсам да…
Шынымен, түнімен күйеуінің құлақ-миын жегідей жеп, кетейік деп жалынатын. Ахияр болса пысылдап, үндемей жата берді. Десе де, шынтуайтында, еркектің құлағы түнде жақсы естиді деуші еді…
Ахияр оларды Қанашқа дейін өзі шығарып салды. Ескі автобус ысылдап-пысылдап, қинала ыңыранып жүріп кетті. Күйеуін райынан қайтарып көндіремін деп қажыған Валя да шаршаңқы түрде терезеге сүйенген. Көлік терезесінен қараңдап көрінген орманның бұйра-бұйра жиегі де, көкжиекпен тұтасқан ұшы-қиыры жоқ дала да әйелге ешбір қуаныш сезімін сыйламады. Әйтсе де, вагонға отырарда күйеуіне тағы бұрылып қарап: «Бізбен жүрші», – деп қиыла жалынды. Ахияр ләм-мим деместен теріс қарады.
– Онда сасық татарларыңмен қал! – үміті үзілген әйелдің жан дауысы шықты. – Жақсылықты білмейтін мал!
Ахиярдың төбесінен бір леген мұздай суды ақтара салғандай болды. Жағдай осыған дейін ушығатынын күтпеген ол, өңменінен өткен ызғар мен суықтан қалтырап, вокзалға қарай сылбыр аяқ басты. Жүрегіндегі зіл батпан ауыртпалықты көтеруге одан ары дәрмені қалмаған Ахияр артына қарады: вагоннан ұлы Петя жіңішке қолдарын созып, «Әке! Әке!» деп шырылдап жылап барады.
Енді осы көрініс оны түнімен қинап жүр. Валяны да жиі есіне алады. Сол намысын қорлаған ауыр сөздерді ол ашудан емес, реніштен айта салды, біледі. Сүймесе осында келер ме еді?.. Өзі де кінәлі, – шынымен, осында келіп, атаңның басы бар ма? Туған жердің жуасы да тәтті деді ме, әйтеуір оралып еді… Бірақ мұнда кімге керек екен?
Ахияр төсектен тұрып, терезеге жақын барды да, қалтасынан мыжылған темекі қорапшасын шығарды. Ішінде темекі жоқ екен.
Ақша да жоқ.
Енді ол тағы жат жұртқа кетпекші. Бірақ оған да азды-көпті тиын керек. Іші қан жылап, барынша қарсыласса да, амал нешік, сезімдерін ауыздықтауға тура келді, – байталын сатады. Алайда ауылда ешкім оны сатып алуға ниет білдірмеді. Тіпті кәнігі ұры және маскүнем Атай да басын алып қашты: мұндай есімді жылқыдан Құдайымның өзі сақтасын, бәлесінен аулақ.
Союға Ахиярдың дәті жетпеді. Сойған жағдайда да адамдар етін ала қоя ма екен? Көршілес чуваш ауылында да сату екіталай, чуваштар жылқыға әуес емес, етінен жиіркенеді.
Байталды ауылда қалдырып, сенімді адамға тапсырып кетсе… Кім біледі, мүмкін бір күні қайтып келетін шығар… Сонда жылқысын кері қайтарып алатын еді.
Біреу дарбазаға жақындап келеді. Бейтаныс, оны Ахияр бұрын ауылда көрген емес. Әлгі неме де терезеде тұрған үй иесін байқаса керек, майдай жылтыраған бетіне күлкі үйіріліп, тіпті қолын көтеріп амандасқан сыңай танытты.
– Ахияр деген сен бе? – деді қол алысып болған соң бетіне тік қарап шіміркенбестен. – Жылқы сатамын депсің?
– Сен кімсің өзі?
– Шығырданнан боламын. Сатсаң, қазір-ақ жылқыңды алып кетемін. – Ахияр шығырдандықтар бұрыннан жылқы бордақылап, етін сатып жүргенін жақсы біледі, олар төңіректегі ауылдардан соятын мал жинап, етін Қазанның базарына алып барады.
– Байталдың есімі Алла, – дей салды Ахияр, бірдеңеге сеніп, шешуші сәтті созғысы келгендей.
– Ей, сен де, маған десе шайтан болсын, – әлгі шығырдандық аузы кебістей боп ыржиды. – Бісмілләсін айтып сойсаң, еттің бәрі адал. Ал, бағаңды айт. Тірідей салмақтың әр келісіне алты рубльден беремін. Ақшасы дайын. – Бейтаныс еркек томпайған төс қалтасының үстін бір-екі қағып қойды.
Ахияр әлі де міз бақпастан әлгіге тесірейіп қарап тұр.
– Әй, аға, немене, тіліңді жұтып алғансың ба?
– Қорада тұр, – қарлыққан дауысымен сыбырлады Ахияр.
Алланы алып кеткен соң Ахияр қайғыдан әбден күйреп, жанын қоярға жер таппай аласұрды. Тек ат қораға кіруге дәті жоқ. Ары-бері біраз сандалып, кейін дүкенге барып арақ алып келді. Жартылай күңгірт, аңғал-саңғал үйінде отырып, ащы суды жұта берді. Десе де, енді өзін жалғыз сезінбеді, бірде көзіне сықылықтап күлген Валя мен әкесіне қолдарын соза жүгірген ұлы елестесе, біресе Алланың басын шұлғи пысқырынып, ірің жиектеген қызғылт көзінен жас парлап жылап тұрғанын көрді.
Ертеңіне, таң енді қылаң бергенде, Ахияр жолға шықты. Автобус Шығырданнан жүреді екен. Ауылға дейін үш шақырым болса да, ол жол-жөнекей көлікті күтпей, жаяу жүріп кетті. Автобус аялдамасында ерігіп тұрған бірнеше адамның арасында кеше түнде Алланы алып кеткен кісі де бар екен. Кенет Ахиярдың жүрегі айнып, алқымына лоқсық тығыла берді. Ахияр әлгі адаммен амандасқысы да, ол туралы ойлағысы да келмеді… Дегенмен ол Ахиярды дереу байқады да, ырсиып, ескі танысын көріп қуанғандай жанына жетіп келді.
– Байталыңды әрең алып кеттік қой кеше, – деді әңгімені бірінші бастап. – Сенесің бе, барғанша артына жәутеңдеумен болды. Байғұстың көзінен жасы тоқтамады. Саған қатты бауыр басқанын қарамайсың ба…
Ахияр кетпес бұрын Алланы тағы бір мәрте көріп, адам сияқты қоштасқысы келді.
– Союға беріп үлгермеген боларсыз? – деді әлі де үміті сөнбеген Ахияр әлгі пысық еркектің жеңіне жабысып.
– Үлгердік қой… – деді шығырдандық аяғының астына шырт түкіріп. – Еті әлдеқашан Қазанға жеткен болар.
Ахиярдың әлгінің жеңінен ұстаған қолы сылқ түсіп, бос салбырап қалды.
– Естимісің, биеңнің құлыны бар екен ғой. – Бейтаныс адам ыңғайсыздана езу тартты. – Буаз екенін неге айтпадың? Құлындағанын күтіп, өзім бағып-қағатын едім…
Бірақ Ахиярдың оның әңгімесін аяғына дейін тыңдауға дәрмені жетпеді. Бұрышқа дейін әрең жүгіріп жетіп, екі қолын қоршауға тіреп, алқымына келген лоқсықты одан әрі ұстауға шамасы келмеді. Аузынан ақтарылған ішіндегісімен қоса сыртқа жаны да шығып жатқандай…
Ркаил ЗАЙДУЛЛА
1962 жылдың 23 қаңтарында дүниеге келген. Ақын, жазушы. 1984 жылы Қазан мемлекеттік университетін аяқтаған. Әр жылдарда «Жас ленинші» гезетінде, «Татарстан жастары» журналында тілші, «Идеал» журналында бас редактор, Татарстан Жазушылар одағында әдеби кеңесші болып қызмет еткен. Бүгінде Татарстан Республикасы Мемлекеттік кеңесінің депутаты.
КСРО Жазушылар одағының мүшесі (1990), Татарстанның еңбегі сіңген мәдениет қайраткері (2017), Ғабдолла Тоқай атындағы Татарстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығының лауреаты (2010).
Татар тілінен аударған – Гүлнұр Қыранбайқызы